Díptico fotográfico. (Izquierda) El territorio de los Gunadules en la parte baja del resguardo Ibgigundiwala, Caimán Nuevo, está cubierto del monocultivo de plátano. (Derecha) La abuela (Nan dummad), Miguelina Álvarez se ubica sobre terrenos que con el paso de los años han perdido fertilidad. Su deseo es proteger las costumbres, por ello, se viste como la madre tierra, es decir, con el tejido de las molas.

Pablo Albarenga.
Colombia | Panamá

Miguelina mola nermagged

Cocreadores

Conoce a las y los integrantes de este proyecto >

Jun 15, 2020 Compartir

Consulta este contenido en los idiomas y lenguas

Gunadulemala ambaggumala Colombiayalguine Panama yal guin ba an mala napguana wagan gue, diwala tumaganba an mal danigui, weyob nan duma neg ebinsae Miguelina 72 años nigga, en neguine immal bela sasale na siguis dae molmaged, an mal ga sogue we igal iyelebisuli, we nan gan dumagan burba an mala tottomala nue we igalgi odurdaleged abelegue.

Nan dummad daed | Su ser abuela

Nan dummad, Miguelina Álvarez Bonilla na siguis dae molmagge ga, molgoa mala urbide dae, iggo yode dae, tisla ebude dae mola goa niggad magebier dae, an malga soge anmala dule omegan mol burba obare mol magged anmal ga binsaed ugge, colombia yalguined panama yalguined an mala yobbila mol maimala. 

Miguelina, e gaya gi nuga Eiliggindili e nuga obare nabguana gualulesadi, an mal ga soge mola anmalaga sunmage an mal omegan igal daed gi, nega agguedba, nega guainaidba. 

Mola an mal mol yoed obare, we omegan igala, duguine an mala na mol magge na yoegala, sabueredi panama yala gi an mala bagge, mola soibogi ggue, goa urbaled baid mola nuga mola nagga o sulile bile bali sergan mola wedi obare anmal san bendagged.

Duleomegan mola na duggin maimala, saburred ebo danidae panamayalgin, mola be yosddiba bonigan isganna naegala.

Miguelina molmaggedgine dub negar dagguguad, anmalga soge bia gwarulesa.

– “Ebbene bilesulina Omegan, anmalse bilegena Nangan a obarena ome”.

Anmalga Nan dumma soge dulegayaba.

– “Nan dumma Baba dumma ebo anmal odesa, nabguana agguegala, diwar, duddu digegala, aga anmal odesa”.

Nan dummad sumagged yer iddolege, Olowaili Green e wagwa wainegui durdainai comunicacion igal Agenda Propia guine arbanai.

Miguelina, e neggine dule dummadui e sui ebo Manuel Santacruz Lemus 90 años nigga, na niggusmala undargusa 55, nusggan addal niggusmala, Wagwamall addal niggamala, 16.

E neggin belagwable e gwenadggan bugwamala, igi anmalga bab dummad soisa, be ome niggusddibal e neise be megoe.

Miguele nei dummadi, e nei dulesunadi sosggabagga soblesa, nei diggalba duddumala digale, niggabali siagwa, naranja, mango, mara, mam, mas, ogob, islub, nan dummad diibaila biseb ina dule. E nega demal walisi, Ossigana bangumai 20 minutos.

Nan dummad masddubidibale sooguin imaidae. Bab dummad Manuel imaidae carbba agin nan dummad imal sabudae. Nan dummad waggur aggal addasdda gabi saegala a wassi baimal addasddamalmoga arbaegala. Agin madum imasdae siagwabagga, inbaggua ua sadae mambagga mas dibbalbagga.

– “Bab dummad nan dummad nuggin anmala we nabbaneise aidesmala, nabba bendaggegala, agguegala, aga an obnaidibale emalgin an binsadae yer iddoegala”.

Anmalga alee miguelina. Gannal mola maidbali.

Miguelina negweburgin dadda yer nei me sadae, Nan dummad sidae bia mola maidae gan doddoguin bia bane bane nei daidae, duddumala, daidae doamala obbamala carreteraguine, aguin mola nermaidae, e maggedgine besaddae e binsaed, nan dummadi lunes aggar domingose mola magge.

Nan dummad imia muluu sae agin anmalga soge igi ebbene dei iddoledae, igi emidin bela carromal irmamalad iddoe.

E nega | Su casa, su territorio

Miguelina Gwarulesa Caimán Altoguin, moliguin naelgebe undar mai a negwebur.

Agin gebbe iddolegena werwel namagged, venados, mono tití, dailedmala, emidin bal dailesuli.

_“Gwagguamala iddoledaena, anmal gebbe  nabir arri gunamalana. Anmal belagguble inmal digena, anmal arro baisulina, anmal omegan agin arbaena arro wenae.

Anmalga Nan dummad sogue we negweburgin inna gommala madun ebo, ua gebbe soelegena. Balu ebbene nabba ulba onomalana.

“Massergan balu amisddamalana nabba urba. Emisddin anmal balu baggelgebe masggin eyoegala, sugar deyobmoga. Anmal bela gobena ina madungabba, emidin cola bailege”.

Nan dummad anmalga soge, dulemala demalguinsulmala.

Anmalga anmal dadggan anmal saglamala namaimala bia amal daniggi, Darienguin anmal nabba, waimal soimala Caribe y Pacífico, anmal gebbe gudisulmalana colombiayalguin panamayalguin bela anmal nabba na biena, anmalgga abaggunmala Wounaan, Emberas y Gunadules. Anmal na yobbilasuli, anmal sabburba inmal ganaena mas gunegala.

Waimal bimalad españoles nonimala anmal nabbaneise agin anmal uelegali, anmar gwedanggan burguismala aga anmal aidesa demarse. La waimal isggana anmal nabba susa, gossissis mala, sabburmala gingi niggamalad dule mal waimal oburguidaed aga anmal nabba anmal obesa. 2004guin Corte Constitucional Colombiayalguin, Auto 004 soisa 34 negwebur dulemalgad  Gunadule, Wounaan, Emberas, nabir anmal daed anmal sumagged burgue.

Emis Gunadulemala Panamá yalgin ambaggumala 360 tubbugin, nuimalad (Gunayala, Madungandi Margandiba) bai nabba nuga Dagargunyala a waimal bimala Drién, soilege 80.000 dulemal ambaggumala we nabbamalgin (censo oficial 2010, soge Congreso General de la Cultura Guna, Gunadule dummagana). Colombiayalgin censo soge  2018guine Departamento Administrativo Nacional de Estadística (DANE), Gunadulemal nigga 2.610 dulemal, Maggilagundiwala, Arquíaguin, Chocó, baid Ibgigundiwala, Caimán Nuevo, Urabá Antioquiagin. 

Nan dummad anmalga soge ebbene Gunayalase naegala problemasaddena. Emidin waimal nigga agin anmalse gardda egislege, Gaburgana gine colombia yalguin baid Puerto Obaldía guinmoga.

“Emisdin anmal niggaelbebe cédula carddaebo nabir obbaegala. Ebbenedin weyobsulina, anmal bela ulguin naggoena, wagguraggal anmal Sabzurroguine gabena, a bangin waggur aggla ganal ulguin naggue naegala Gunayalase, ebbenedina waimal sadde aga anmalse gardda egislesulina”, namlaga Nan dummad soge.

Emis | Su presente

Manuel Santacruz Sagla dummad gusa agin Miguelinabo niggusmala, agin carreterase nadelama, demar wali. Gebbe sabburgin maimalana, caimán bajose nei niggusmala, agin nabba guaisa, soge gebbe nabba bol nabir dailegena emisdin bela mas ena dailege.

Nan dummad mol mainaina agin guisggusa anmalga ooegala duddumal, oyobali diwar soddo, anmalga soge igi ebbene we diwar di buggidarniggana, agin dulub, sauga galegena, bia nabir mol enuilegena.

–“Gebbe mai iddolegena, sigwimala, carrosatena. Anmal dulub gumbidibal, anmal diwarse naena gaegala, esmisdin diwar dingusa, gel dulub ge galege”.

Anmalga nan, imia mulu sae agin anmalga nan dummad sogue.

Burbwa iddolege igi sabgamal sedae.

– “Carretera gebbe saddena, Lola an niggusgu carretera imailesa daniggina Medellínaggar”.

Miguelina anmaga soge igi be igal negwebur wali megisa, Medellín aggar daniggi Monteriasega Córdoba, anmal nabba bela dailege mas digal, gaganebo.

Babbibo Manuel Santacruz anmalga soge, 190gine nei guaide, sabbimala oiddolesa mas digegala, anmalga soge igi nabba guaisa, igi anmal daed guaisamoga, bal mam diilesuli.

“Anmalgan anmal dadggan soisa. 1900gine mas diged gude, anmlaga soisamala waimar danimaloena anmal nabba guagoe, mani nosa, gebbe anmal mani saddena, waimar mani onosmala”.

Anmal ambaggue Golfo de Urabá begin waimar soge exportacióngine mani amilege.

Anmal dulegan belagwable arbaed mas uggedgine, anmal nabba nigga agin anmal mas dige, wegin solege embarque, agin anmal mas sigged, anmal sisadbale sabuje cajagin biddi bol yerdailemad obslegoedi, agin ul dummad nonidae neise, mas suegala, we soilege eruposaega naddae. We nuggin mani diggamala dulega, mas gunmalbali, a bagga madum salege.

“Anmal nabba niggadae, an nigga 6 héctareas agin an mani amige, anmal arbaed Banacolbaga, anmalga benulege cajaba, emis caja bailege 35.000” anmalga soge Yarlin Izquierdo, anmalga soibali waimarga arbaed uiledae, we mas diilegedi ommagedneisega namoga onmaledibali mas guneala.

Caimán Bajogine bia Nan dummad mai, we negwebur mas nuggin arbabala Caiman Altogine dulemala anba mam diimala, arro, soggomami, asueba.

Mas digged anmal nabba guasi, emisdin anmal negweburgin avionmal guggudae fumarsaegala. Anmal wisi we fumarsaed isggana anmalgala, nabbaga. Mas nuggin anmal guasimoga “anmalga soileddibale embargge guoe  bane a bangin onmailemoga, dulemal masgin arbamaloe, bal onmaggedneise naoli mas nuggin”, Anmalga Abadio Green Stoel soge.

Abadio, buggi binsae anmalga soge “anmal dulemala bal anmalyob binsasuli, anmal gebbe neggueburgin binsaena emidina anmalgin bel abnsae, igi waimala binsae, mai dailege gebbe nei soilebied anmal massergana naoena nei sobegegala belagwable, emisdin be badd mani nigga gudi, nei bega wai sobe, emisdin bal anmal neimala dailesuli dulegangad, wai nei soblenai”.

Nan dummad, wisi nei guasadae, soge nei bal deyob dailesuli, wisi baddo sered gunai, Mola maggedgine guasuli, aga bane bane mola maidae.

E soged | Su compartir

Nan dummad anmalga soisa ibi binsae nabba guainaidgine, emidin nanae mango daise nabagin meledi, sue neise naegala. Neise omosa agin mas dusoggali, sae suga ogob bagga, mas dualbagga, e bunagwa wali mas sae mas gunegala. E sui manuel Camibe ebo muddigine na televisión daimala, agin nan dummad bab dummad ebo sumaimala, igi negwebur guasa, igi emi sabbingana bal wisggubisuli igi anmal daena, bal onmaggedneise nalesuli.

Miguelina gassigine bela gabe aga yer iddodae bab dumma wali.

Bane bane dadda nosddibale Miguelina addasdae wagguraggala gabi saegala, gabi sasdibl mola maidebamole, duba, disla iggo ebo mola nermaidae agin Teodonilda addasdamoga e bendaggega mas imasddibale waggur, na siidamala mola maggegala.

Bane bane dulemal nonidamala neise agin Nan dumma sumaidae e gwenadgganbaga inbaggua agin corredorgin soima waimal bia nan dummad siidae Manuel bagga sumaidae.

Miguelina odurdaisa mola magged a bunamalga bai e waguamalga, soge mola saed obare e nermaggedi e cardda, e durdagged. Massergana namaila, boni be niggadibale bega nabir namailege, Sagla mal namaimala mele be iegegala anmal doa. Gunadulemala siagwa siimala siagwa gwa dumadi emalga, soimala dulemala be nabba agguisdibale be inmala be disadibale bab neise be mani diggudoe.

Muu | Su abuela ancestral

Nan dummad mola mainaina agin guisggusa duddumal ogegala soge duddumala oilegelgebe yer iddoegala; emisdin nasogali demarse dulemala bimalmoga demarse Muu obarmoga nan dummad dulegayabali.

Miguelina anmalga soge ibigala demarse naledae, soo amiegala, soo aminadel e wagwamalbaga nadae agin emalga soidae ibigala nabba agguelege, demargin ua solemoga, muu nuggin nabir nalemoga Gunayalasega, aga soimala Muu dule dummadi, muu binsaed nigga.

Nan dummas dagge igi dadda ibeleler nae muu solba, binsadae babse nanse ega nabbi nabir we nabbanegine gudisaoe e nusgganbagga megegala, nabir anba mola nermaggegala q wagwamalga.

Comparta en sus redes sociales

1395 visitas

Comparta en sus redes sociales

1395 visitas


Comentar

Lo más leído


Ver más
image

Rituales para llamar la lluvia, la respuesta espiritual de los Yampara a la sequía

Espiritualidad para combatir la sequía que afecta a familias indígenas productoras.

image

Indígenas en México son guardianes de la abeja nativa pisilnekmej

La cosecha de la miel de la abeja melipona, especie sin aguijón, es una actividad ancestral de los pueblos indígenas Totonakus y Nahuas en la Sierra Norte de Puebla, en México. La producción beneficia económicamente a las familias y les permite proteger el territorio, pero hay serias amenazas sobre la actividad.

image

Curso virtual Periodismo indígena, territorio y medio ambiente

Regístrate e inicia este curso virtual para mejorar las coberturas sobre las realidades de los pueblos originarios con enfoques en derechos humanos, Madre Tierra, territorio y medio ambiente. ¡Ingresa ahora!