Las Dule Omegan (mujeres Dule) sienten una conexión profunda con el mar. La historia narra que los Gunadules pasaron de vivir de las selvas al mar, como es el caso de la mayoría de las comunidades asentadas en las islas de Panamá.

Edilma Prada Céspedes.
Panamá | Colombia

Selva y mar: una conexión de las Dule Omegan

Cocreadores

Conoce a las y los integrantes de este proyecto >

Jun 15, 2020 Compartir

Consulta este contenido en los idiomas y lenguas

Gunadulemala gebbe maimalana sabburba emisdina anbaggumala demalgin. Wegin anmal bemalga soisoggali igi dulemala nabbase arbi Capurganase waimal bie, dulegayaba soilege Gaburgana, agin anmal daimaloe igi duleomegan soge anmal nabba frontera sadde, anmal na emala.

Muu Magaddibala | Alta mar

Igi demal dailege, coloresmal guanaidae be muu magadddibali naeldiba capurganase naegala, ayob dailesa negwebur ebbena naegala we nabbase.

Wegin waga ome Edilma Prada, Olowaili Green ebo nagguidmala ulgin naegala Capurganase (we omegan arbarmala Agenda Propiagine) bia mai demal abalgine Colombia yal obemai, omogegala Panamáyalse.

Anmal sumaisoggali ni marzogine we birga 2020, waggur aggal amba nei dambe iddolege, anmal nodmala ibgigundiwala negwebur aggal, Osiganasega bia waimal bie (Necoclí, Antioquia) agin anmal nanase puertose bia ulu galege. Agin anmal benuisa naegala Capurganase, waimal issesuli namalmoga we negweburse we neggwebur bai departamento ambaggumala nuga Chocó, wese waimal nadamaldae demalse obegala Ulugin anmal nadabbi demal anmal owardisasa, gagga balubi iddolege agin, Olowaili soge ibigala demar bilege Muu, ibi obare.

–“Muu obare dule dummadi, muu belagwable inmal wisddae, anmalga sumagge, anmal ega sumadamoga, Muu daidae dad ibelele nosddibal e yarganba gabegala. Demalgin daidae igi nii nodae nisgwamal ebo. Daidae igi nii nei mee sadae aga ebbeneaggar anmal dadgan nabir muddigin naelegena ainebal nisgwamala ega igal oyodaena”.

Anmalga Olo soge (Olo anmal bimala) ibigala Gunadulemala sabgue selgan, ibigala nabguana agguilegelgebe. Waimala anmalga soimala we Colombiayalgine anmal dulemala ambaggumala 2.610 (censo 2018 del Departamento Administrativo Nacional de Estadística, DANE), Panamá yalgin, 80.000 (censo oficial 2010, datos suministrados por el Congreso General de la Cultura Guna, principal autoridad tradicional de los Gunadules). Colombia yalgin nigga boo negguebur nuimala: Maggilagundiwala, Arquíagine, Chocó, baid nuga Ibgigundiwala, waimal bimala Caimán Nuevo, Golfo de Urabá en Antioquia. Panamagine niggamala 360 dubbus, waimal bimala comarcas Guna Yala, Madungandí, Wargandi baid Dagargunyala (Darién).

Dulemal Colombia gin maimalad niggamala gwenadggan Guna Yalagine, aga imbaggua nadamala. Olowaili ebinsae igi ebbene arbi Guna Yalase e gwenaganbagga e baba Abadio Green Stocel; e nana, Amelicia Santacruz, e ia ebo, Okin Green Santacruz.

– “Agin anmal nosa waggur aggal diciembregine, agin an daisa igi demal guadae e coloresmal, muu magaddibalgine demal dailege arrad agin wis nei aggal iddolege, be dobe iddoge, agin an wisggusa an Muu dobesuli, binse an demal Nan dummadyob an dagge, anmal ega respeto uggelgebe, sabguelgebe. Muu magaddibali nadabbi, anmal daisa ua gui issesuli, anmal ul wali nadabmala.

Wegin an nei iddosmoga aggalsuli demal colores guaidiba, amba demal obare, anmal dulegan deyobmoga, aggalsuli panamagin colombiaguin anmal ambaggumala, anmal na yobbimala, anmal na gwenad na daimala”.

Weyob Olo anmalga soge.

Anmala ulgin sumainai ul megisa Triganágin bai Acandígigin, we nabbamal waimal yer daidamala, we negweburmala mai chocogine, wassilbogin anmal omosa Capurganáse.

Cabur - gana | Tierra del Ají

Capurganá waimal bie, dulegayaba soilege Gabur gana, nei yer dailege, sabbur nigga, demal nigga, nei ue iddolege, iddibbagal bugwamalae cabo tiburón, Aguacate, Soledad. Waimal wese omosibali naddamala Sapzurrose bai la mielse.

– “Anmalgan dadggan soge, wegin anmal nabba gusa 1850se. An baba dule dummadi anga soge, anmal wegin ambagusmalsuli bonigan nuggin a boni nuga sarampión aga anmal aidesa demalse, agin anmal dubbumal sasmala, anmal yala, Guna yala, emis agin anmal ambaggumala”.

Olo anmalga soge dulemal gaddi Gaa gune, soimala be gaa gunedibale gal be niggudoe, san duddusul nadagoe. 

We negwebur doddo, nigga 1.900 waimal, sissigana, wegin maimalmoga waimal mani diggamalad, wegin waimal mani niggusdamala, ua soedgine, hotelería, restaurantesmala baid nei sobedginmoga.

Wese nonidamalgoma dulemala imal baggegala, mercado saegala, wegin emalga mani doddo noe, al emaldina nigga dolares, be mani guasadibale mani dodo noe.

Omegan nonidamalmoga mola uggegala. Waga ome anmalga soge “Wese nonidamala dule omegan mola, saburred uggegala waimalse, enero, marzo, abril niigin waimal issesul nonidamala wese. We omegan San balngin maimala, gunayalse naegala igal nigga, benuggelgebe e doibidibal e negweburse. Dulemala anbalbo nabir na daidamala, urrued sadde”, Anmalga soge Levis Caraballo, waga ome sissi iddoe.

Caugana nei yerdailege, nei doddo doddo niggalama, wegin waimal inmal issesul nonidamala. Omegan mola uidaed wagaomeganse, we waimal uidamoga, waimal yer daimala dule omegan molmala, egisdamala ibi obare, saburredina baidamalmoga. We negweburgin burigana sedo dad argwassadae dodomala balonba, hoteles issesul dailege, restaurantesba, demal wali waimal dodomala, gal iddomala, dodomala.

Anmal nonimala, agin anmal sigwisa binse nei daggegala, dailege issesul ulmal nonidae, waimal mergimala yer we nei daimala.

Dailemalmoga dulemal nonidamala ulgin, dailemoga waimal ua somalad, daielege waimal soged migrantes a danidamala “digasul danidamala nei nuga Haití, Cuba, imbaggua África Indiaba danidamala, we nabbagin demalbo imal isgganamal danidamoga, inayob sibbu anmal bie, binna anmalga soge wai massered ua soed “we migrantes soimalad wese omosmaldibal, namaldae Panamasé puero Obaldiagin, daisi ei nuga la Mielse, agin sabburba namaldae, agin arbamala waimal we waimal sedegala obbaega bergi neise. Imbaggua waimal burgwedae we nabbagin, demalba bai sabburbalid”, anmalga wai soge. Anmal Necoclígin ul abindainaina daisamala waimal sissi iddoe issesul agin anmal mai dagge Haítiguinedmala, policiamal gasmala, al cardda saddemala.

Anmal nagab nadabbina uggubgin, agin nei doddomal bugwa agin waimal duleomegan ebo imal uimala, Agin anmal wisgusa igi we nabbagine gabur gana soimalad, dulemal ambaggusmala emisdin bal we nabbagin gudimalsuli, emisdin dailege igi waimal nonidamala gabegala bangin naegala mergi neise mani amiegala.

Saglamal soge ebbene we nabbagin ua soelegena. Emi ibagine waimal bie “sueño americano” a obare waimal bugguamaladi mergi neise nabidamala, agin mani nigguegala.

Las Dule Omegan | Mujeres del pueblo Gunadule

Duleomegan diggasulaggal daled dailedae, al mola yoidalama molyob, wini sagguagin bai maligin yoledae, dunuedba yoidamala nonogine, saburred yoggorse omoge.

Duleomegana gadi alemala, binbinge iddomala sumaggega.

Miladys González Arteaga anmalse gole dule gayabali (“Degidde an ai”). We ome nigga 25 años, saila suid niggasuli, saila sissi. Omegan walabba e wali gudimala.

Miladys olo bagga doddo aggal aimala, ebbene gadi demalse obdamalana ibgigundiwalagine, Miladys yer iddoe Olo dagged nuggin, anmalse egise ibiga anmal wese gudi, anmal ega soge “anmal arbadi, bemal amidi duleomegan bemalbagga sumaggegala, igi bemal binsae duleome guedggine”, Olo ega alee, abgan gamala. Diggasulgus na daisulmala.

Miladys Panamádola Anassugunanegginedi, we nabba mai Panamá Yalgine, anmalga soge obbaegala panamase aggalsuli, gardda egislesuli, bela egislege permiso saglagadi, dubbuse dogegala. Miladys anmalga soibali be colombiadoladibe dogegala Guna yalasega pasaporte be niggaelgebe, puerto Obaldíagine egislege.

– “Anmalga Panamádolgan egislesuli pasaporte Puero Obaldíagine, be omosdibale dubbusega bega egislege salga sabga”.

Miladys soge Anassugunaginedi agin bulagwa arbalege. Bunolo osergualdibe, bulale  soo ogamala, mas saed bulale, guable nei durwied bane bane onmaggedneggine, san berbege, san bendamala sabgued nigga sabgued wisi.

–“Sabgued wisi ibi obare, belagwable massermaldiba deyobmoga, mas be saddedibale bega san berbemala”.

Panamadolgan colombiadolgan na sabgumala.

–“Anmal na emala, anmal sumaggedi na emla, anmal daedi, anmal binsaed, uni dargwen anmal nabba, anmal sergan undargusa aidesmala dubbuse, a uni dargwen. Saila siggedgine, wini be nasigelgebe a uni dargwen Anasuggunagine a igal mai ”.

Anmalga soge a uni dargwen duleomegan panamdolgan colombiadolganba anmal omegan dubbumalgin bane bane nasiggelgebe wini, saila be siggeelgebe dunued be nasiggega we igal mesisa saglamala, colombiayagine we igal sadde, aga omegan wini nasibied nasigge, nasibisulie nassiggosuli.

Anmalga soibali waimal nabir doibala Gunayalasega, benuggelgebe anmal emalga oyoge igi anmal daed, agin waimal doisamaldibe mola anmal emalga ugge.

Anmal dulegan sabgued wisi anmal mas ua, aga massergan banebane ua sonaddamala, Nabguana anmal nana aga agwelegelgebe, aga anmal be nabbase aisesmala, nega sbguegala.

Dubbulmagin amba di saddedae, luz saddedae, niggabali dubbumal luz solaba arbamala. Dailedabali basura mied, wissulmala igi salege basura demal abalgin miledae. Anmal hospitales nigga deginiguale be boni dummad onisdibale be hospitalse dumad naegale boni noddaed al be saddedae igi be seledoe.

Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo (PNUD) soge anmalga 30 40 años diba anmal dubbugan saddeguoe, al nabba uelege, nei ued daniggi aga demal naggidoe.

Deginigwale yer iddolege dubbugin anmal mai, onmaggedneise nadibal be nabir iddoge, anmal gaya amba sumagge, anmba anmal inna sae, mola nabir mailege.

–-“Eye an ai deyobbi, wegin an yer iddo deginigwale an iesuli bia an gwarulesa, an nabba, an nanagan, an wisi nabir neise visitar sabied, an nabir naoe”.

Duleomegana Myladisba gudimala sumaggedsuligusa, al igal mai Anassugunagine, be wagal burwa galebiel, egislege permiso, saglamala bega uggelgebe, we permiso be saddedibali que wagal burwa galege, deginigwale anmalga oyosmola e winis, ibiga yomala, ibi obare.

Anmal sumaisa wassilbba duleomeganbagga, agin massergana inmal bainaimalana, bolsa dummadgin osobmala mercado, imal issesul bailesa, al baddo wismalmogana we boni dummad nosa Nabguanagine, Miladys anmalga soisa dubbu saidimaloe al we boni dummadi, aga inagin oimaloe.

Nei sedode agin Miladys naelgebena, wissuli ingu na daimalbaloena, ulgin naggwisa omenganba, massergandin inmal osobsa, ulgin mesnaimala naega, wassilbbo galege Anassugunase omoegala, Miladys yer iddo anmalbagga sumaisa, doga nuedi soisa, agin ul nade muu magaddibali.

Anmaldin daisa igi dadda aideisa Muu yargangine, nei sissi obesa, agin anmal demalgin obsa, Muuga soge doga nuedi, anmal ambi wissulina we nabbi demalgin oboena, we boni dummad noniggid nuggine.

Anmal obesa we nabba dulemalgad gusa yer iddolesana duleomeganba gudigusa, anba wissulmalana we nabbi gusaoena aineba boni dummad nuggine we boni Covid-19 belagwable fronterasmal saidilesa.

Agenda Propia nabbi wese gudigusa, asolba saidilesa fronterasmal, agin gobiernosmal nasismala cuarentena total, emis iba amba ge nolege aineba boni nuggin.

Comparta en sus redes sociales

891 visitas

Comparta en sus redes sociales

891 visitas


Comentar

Lo más leído


Ver más
image

Rituales para llamar la lluvia, la respuesta espiritual de los Yampara a la sequía

Espiritualidad para combatir la sequía que afecta a familias indígenas productoras.

image

Indígenas en México son guardianes de la abeja nativa pisilnekmej

La cosecha de la miel de la abeja melipona, especie sin aguijón, es una actividad ancestral de los pueblos indígenas Totonakus y Nahuas en la Sierra Norte de Puebla, en México. La producción beneficia económicamente a las familias y les permite proteger el territorio, pero hay serias amenazas sobre la actividad.

image

Curso virtual Periodismo indígena, territorio y medio ambiente

Regístrate e inicia este curso virtual para mejorar las coberturas sobre las realidades de los pueblos originarios con enfoques en derechos humanos, Madre Tierra, territorio y medio ambiente. ¡Ingresa ahora!