Ngêma napechinü rü ngü Colombia, üyeane, Brasil i Perú ma, Ünãgükü Taüchina, wuíe pakü Magüta (tikuna) naka cha pora, ngêma chieêû naküma dueûgüarü tama üna arü, duûgü tûmarü naenewa. Choma nu cha kua ngêma nama nûna naineküarû nae na taegü ngema nachünawa, üüûgü torü takümagü ngeûgü Magütagüka (mujeres tikunas).

“Tomagü maiyutiûgü ngema ügüêû nüna ta dau, ngêgumarüû ta daugü naineküaarü nae numachi chotanüe, ngumachî yigüma i dau; ngema imaûngüûwa ta poraûniwa y torü maû”, ngegüma Ünãgükü Taüchina (tümarü Nachikúna korigawa ni î Cindy Amalec Laulate Castillo), ngêgumarüû wií name towüema tüûcha ngee daûkü iraû boû ngema nüû, cha dauna chauchametü, ñumachi nainema dauna ngeeî iraû natüchi ema. (Taküma chaurüû) ñumachi choma chochametügü tüü wüü Wii kowa, chauka túmawa cha akaê.

Narü taunekü 23, Ünãgükü Taüchina ni î wií pakü naerü nama küaû yia iane  Magüta o Tikuna ñumachi nüü na kua da iane takümaka. Na maû narü iane chenetüwa (San Francisco de Loretoyaco), ngema i cha ngemaûwa trapecio tatüüûka colombiano, ngeûkamana ta yíiemagü yima Puerto Nariño, ngema düeûgü daa ianewa ta ngemagü Kukamagü, yowagü, Magütagü, nümachi togü gu Boragü ru Muruigü. Ngema tumaanewa taaru kua takümaka, ngêma pakü maiyu nüma, ngêma pakü i purakü maiyugüma i taküma Magüta ngêma na ü i nüna dau torü naûne yiemagü Ngeûgü Magütagüka (mujeres tikunas).

Tagawa Magüta o Tikuna, narü naega Ünãgükü Taüchina “s norü kua kowa ünãgükü tauchina rü kowa nagonagü natükumü, nngêgumarüû nawa ngugü na ngûêê na tó, na nawe na ümã goû”, i na ü. Daa naega tüna â na bütaa norü nanatü, Ismael Laulate Curico yíema el dutúru takümaka tarü ianeka, ngêgumarüû yiema ííraãküeêrüû. Norü naküma toí duüûêgawa ina ünû ngema naega prestadase, ngemãka deéchiû nüû nakúaû narü naega takümaka.

Nakâgü Magütagüka, taégagü takümaka nüû na kuáchigü na naãègü toerü nakuáûma yima üû, narü ngerüêê i norü maûgü tãakümaã i na bu yiema buû i yiema bukü. Ngêgümaruû kuãrüû Ünãgükü Taüchina ngêgümarüû yima dueûgü poraûgü nüû kuáchaû, na na buegü ñaa naerukuá, i na ü nae Ernestina Castillo.

Ünãgükü Taüchina niî taãêū i meãēû. Tu na ú meãêūgü deáwa, i na u güügüma maneka naûpa nawa na yoegü i, ngêmachiga, na ínü wuía ngeûa ñaa naãê poraû. Na dau ngema nainüke, ngêma ka na aêrüû wuímepü namükügü na agümukü naparagü: agumükü airügü i wiía michí. Tumagü na nguê narü dueûgü na dau yiema îpata ina üû naanewa, na wukaa i nachonie. Wiíe naka ni norü maû, Yakuruna (yewae), wií airü French Poodle chomü tana dau norü maûma ma natürü norü bue niî.

Ngêgumarüû na û iraûgü nama cementowa agrietadagü norü iane, na u bukü kürawa guûgüma na inü torü taküma i yima tokumã maû. Tümarü papa norü ünü ma yiema oígüma, nügüraûū na nawe ya ngu torü üüûgü takümaka, ngêgumarüû ocasionalmente wuigü norü papama na nagãü torü porí. Naeka nìiî iraûwa nãka na chieû i tamarü maû niî i tamarü na dau yiyiperTuna ka: “¿tukü ku yipeû?”, ngema norü maû nana ngaü: “choma rama cha yipeû (ngema porí) Mary yipeû, niî wiía daguãû cha aerüã chorü maû chorü papama, chorü oígüma i chorü kuarüû takümaka”.

Ngêgumarüû tarü taküma na ngema torü maû wii poraêê tu na na u yiema yatuûgü ngema aiêpewa torü taküma Magüta, Ünãgükü Taüchina na ünû torü ngeûgü rüta na ngema norü poraû torû kuaêrüûe ngegümarüû üüû takümaka. “Wena cha uneta cha na ngau ngema, cha ngau rü yea namayateê ngêgumarüû cha ü yimaka torü ngeûgü, tüküûû yiema ngeêgü ngemarüû nàmá maû, tuna ngueû müûchima yeera daa yiema chatüûgü”.

Para ser una mujer conocedora de la medicina propia, Ünãgükü Taüchina tiene claro que debe compartir círculos de palabra con los abuelos y mayores; escuchar sus consejos y sus vivencias; aprender de sus saberes, y conectarse más con el mundo espiritual de los Magüta. 

Ngeguma choma naka cha nguû ngema torü üü choma un cha ngeinama cha kua ngema iüügü torügü, Ünãgükü Taüchina tümana na küaû yiema oígü numachi yaeküma; na inü ngêma ûkue nawena na ngêma, nada na ngu ngema nuta kua numachi ngema inü nukuma magütarü kúa.

Ngegüma nüma na üü chenetüwa ta ngegüma nia ü kümepü oí na ngema tokü tana ina kuayaûngema ngetüûgü ngema ngetüûgü ngema tumarü kúa. “Ngegümana ta yuekü ngema tümaküma nama nuta, kua ngema yüü wiía Kana magütarü inü”, na ú.

Moeûchi ngema nama cha imükü oígüma, chorü chüükuma numachi Ünãgükü Taüchina ngegüma ngema cha au ngêma ngütaguewa ta ügü ngema nama ta maêû ina ngugü togüchiga na ngugüena ianewa ngemawa chiküe. Ngema nachica nawa ngüeû ngema na inü chie orè dueû na maeû buegüma. Ngema türükü ni ngükügü na ngema wiía orè torü tomüepü üyewa.

Ngêgumarüû taunekü 2018, ngêguma na güü nürü técnico inakaweãru ngûēē Nacional Ngüûrüû (SENA), Ünãgükü Taüchina ngêgumq chorü mamà na cha kà yoü i ta wegü naweû wiiawata i cha ngêma yíema taku kowaarü tawamakurü (ngêma niî chaukã nama choû ta wuíegüpünaque), ngêma na nawena goêûella nama na pora ngêma oípena numachi nükumaèarü kuma.

Na goè chû nî gá puraküwa naa Red poûrü maûma, wuía natüküma toû rü na nüé ngêma tikunas ta dau ngêma chieû nada ta ngemagü yíema dueûgü bue o ngetüûgü ngeûkue tory Municipio Puerto Nariño. Yikama, tüû na imükü wiía ni ngêma chigü na dau ngema Fundación Renacerma, ngêma cha nguü ñuakü tumana taegüú yíema bue numachi ngetüûgü (norü siglas, Escnna), ngegüma nakü charü ínü ngegüma cha uané iamagütaû, kukama numachi yowa ngêma tu üaû ngêma tatü arü mâchí, akü Brasil, Colombia nüma Peruwa.

Ña ngüepatawa Ünãgükü Taüchina nagüna ínü ngegüma ina kuaû ngema ngîé profesional numachî torü taküma üerû buûgü,buegü, ngetüûgü, papamagü tu ünükagü ngêma tachiga tory magütarü May na ngé ngema ore nama ngîgü na dau taünewa numachi atenea nama na nüenîí ngêma ore chieû duüûgüma.

Ña, pakü naerü ianeka Magüta rüû üye daa Red de Enfrentamiento contra la Trata de Personas (RETP), ngrema kuma rü ü tomepü üyeanewa. Yiema inanaügü daa misioneromagü católikumagü inanawaûû daa i torü oregü güûmama ñaa instituciones, tupana noregüma 39 ügü, entidades gubernamentales i ngumachî dueûgü maiyugüma torü nnaaneka. Ngema Red tüû tarü nguê i dueû takumama tana nguê inaenaka tuû daugüka tüna û ianewa tumechametü yiema dueûgü, ngêgumarüû ta ngaikamamagü teégüma yiema dueûgü nawa ngemaé ore tuû cha inü.

Ña tare taunekü, ngêma Red na tá ngema purakü ni ta tüna dau ngema abuso sexual yiema iraema i numachi ngetüûgü. “Wií namatü tama nüû kuaküraû”, ngema no ü Verónica Rubí, misionera marista i arüû ngema Red na imükü Tabatinga, Brasil. Rubí nanüû ianewa na ngêma duüûgü; tama torü ianekü tüûgü na womüégü tumakümaka. Ngema ngemagü tuma arü nakuwawa nüû daû, ngema, ngeû naka tü û na chiekuegü. “Wuíe, wií îpatawa ta dewenü i wií inükawe deãchiwa ngechirüé, dueûkü nüakü tu ta dawenü chiēêûma”, Ngêmamaka.

Ngema torü aēgakü nana wuípanegü ngêma taküma torü ngetüûgü Perú, Brasil i nguachî Colombia. Wií ngupetüû nü dau nüû na kuaêê yima tawemakü febrero ngîma taunekügü 2019, yima nüengüü tuna ngaügü Wii ngeé i tare yatüû. Nümachí Wii naachiga, na ka na daugüü dueû tuma kuma küagüû ngêma buûgü tüûna müûgue Puerto Nariño, Ichigo towa, pucalpawa, ngema peruwa, yema tüna agüü popera tama meû. Na inagüü tuna ngüeküü bemã. “Taukurã ta déãkü wií numero, tama ukuuûtükü”, nana û Rubí “tawana ngu ngêma Red, 8% ngeküe ngêma naküma aikümagü”.

Ya naane tatükãgü ngema güûma ni dau torü taküma. Ngêmagü naanenainekü pora arü ngütaküa maiyutaarü. Wuií ngêma ngütaküe poraû maiyuarü Aticoya (Asociación de Autoridades Indígenas de Tikunas, Cocamas y Yaguas), ngutatuê arü 22 ianegü maiyugüka tukünâûguē chi numachi tatükama. Ngêma ta ngemakue 1.504 dueûgü, tümatanüü tú, ngema ta ngemagü magütagü natüküma taú tory país wa ngumachîwií natüküma ta ngemaû 13.842 dueûgü ngêma ünuwa nagütarü ünü ngêma wuapane Censo Nacional de 2018 del Departamento Administrativo Nacional de Estadística (DANE).

Ngema peruwa, yiema maiyugü turúüû magüta ngaû natü mayürünawa yowa tatüwa i ngema (üyewa a ku daa Colombia), ngüku toma ianewa ta ngemagü 3.391 dueûgü, ngema wüpane Censo Nacional de 2017 del Instituto de Estadísticas e Informáticas (INEI). Ngema Brasil, ta ngemague tatükumueû magüta ta ngemagü nüa tatüwa ta ngemaküêû, ngema natü Putumayo o Içá (nuü küa ña naane wa ), São Jerônimo (Tonatü) i Solimões, iraãchiwa Tabatinga i São Paulo de Olivençama. Ngema ínüma ématü Censo Nacional  2010 del Instituto Brasileiro de Geografía y Estadística (IBGE), ngegüma gümepü taunekü rü Brasilwa ta yíema 46.045 maiyugü Magütaka naane.

Wií municipiowa na ngugü muûchi korigü ûanetanüû ngêma Puerto Nariño niî. Ngema nüataka nana á ngema yawanékagü ña nagaû ngemá naane towüe daüra; Ngema norü nutague tare natü chenutü numachi tatüla; ngema norü ñaãchí tukuchi numachi daüra natü arü nga takuma yíema chonitanü tumaweüma î ngoüēû tumaweûma tümawenüûka duûgüe. Napechinawa torü ianeküwa na ngêma wií Parque Natural nuachi nata naega Tarapoto, ngêma machika numa ta daugü, numachi una daugü nawa, ngemaka ngema Ünãgükü Taüchina nama niî poraûchi.

Ngema turismo na ngú to “naküma” torü ianewa maiyuka Ünãgükü Taüchina nia ü  celulares, tabletas i televisores, numachi ja na ü internet, toküegü natana New torü iane ngetüûgü ña taénewa rü üyeane: “güûma nüa na ngugü. Ñugükü tama mea tana ü, numachi ataca na meûchi, norü kügü ta nawe küûma”. Nagü ni inü güükuma ta ngearüã dierüã tauma purakü meû ta ma meûtanüümea, numachi tama taüküma küraû tãé equipos electrónicos, ngemaka ta aá kuchaüû duêma.

Ñuguakü ña aûkümaû, güemagü maiyugüma torü naane wa nuta dau ngema türü nge naana ñema î ngemagü nana mêê torü dierûchiga nua. Ngema napane secretaríawa na üü  türü pane ditüchawa na û, i na ngugü taunekü 90.200 ianetanügü numachi tachianeka, Torü Diana güûnema naka taegü ngema torü tüü taü torü naanewa ngêmaû, ngegüma ita õgugüpurakü chica, na nawe na meû torü hospital numachi. Echiküeragü mea naü, tapatagü mea na ügü; numachi ngema omukünagü na chokugü mea Guinea ianewa, numachi na ügüchigü inü nawechikagü buegüarü wiiawena na torü Municipio Puerto Nariño, wií machuca poraû küüchigüma tomepü üyeanewangemane. Ngema moeûchi ngema ugü na auu ngema türügü torü dueûgü marü ta naãtumachingü ta ngüûchiûka pechigaruû, numachi unetaû deá metakûchiî numachi omú 24 horas pegüeû ta purakü kuanerû nama nuû ta üchigü ngema naanechiga, ngema nama nü tüû ngema nayutarü  nüaka.

A Ünãgükü Taüchina nagü rüna inü ngema tûgü ngema na ngugü tatüwa Tautana ü “nainekü na dawenû ñumachi naeûtagü ínagü to naemaû”. Ngema igüü kuama maiyutagü ña üyeaneka tamanagü “tarü ínûe ngemaû torü chica mea üû”.

Numachi pucheUmbe Monje Fajardo nagü na ínü ngima torü Aēgakü tachianeka tatüka “nawe poraûgü nuna daüû numachi tüû naanewa ngugü türügüchieê una ma na ngema to turigü mea arü ini.

Ñuakü türügü nagü na ínü wií puraküme taanewa torü ianewa ngetüûgü maiyutagü na ã, ngema tama na ã wiía ngú taû purakütanü mea ta maegüta ka numachi tumata nüé. Yima ngetüûgü torü naaneka negra na iî Iane taünewa to naanewa naî, naka na daugü ngêma purakü taüûgü tachiarü naanewa. Ñuakü ña naweüû tama ta taeûgü, numachi da iane nawe güûma chiénüû tarü ünü dueûgü gûürü ta dau nua tachikawa. Togü maetagü tunéna yaugüû torü üyeaneka numachi na ñema micro-tráficona tógüü ngîma coca güü naíneküwa. “Ngema purakü ñe maû nua,tuna me nama torü nüeüü tatanüé numachi torü ngü”, ngema nae maiyu tana aû tümarünaega.

Ngema türügü muûchi torü naanewa tama tüûna kú dawegüû yíema ngemagü okayiwa ta nuû, naengü nainegüka ngema minería ilegal purakü tanü narcotráfico. Wiía tama torü takümawa rama ngema maiyu tama na güê tory nae naineküarü. Kuama yiegü daa torü ianekagü, rama nuna dawenû ngema chiga chieûgü torüwaîmarü nae ngema ma rü naû nüküma torü oígüma ngemagü cauchería, nawa tuna ngemagü tuna woûgü yiema maiyugü naanewa.

Tümaka Ünãgükü Taüchina, nagü naüne ngema yiYork dueûmana mar toküegü tüû woû torü üyeawa ngema nachuma î ngemakuüwa, torü poraû ngemaûwaa maiyutarü, türu des i ûkue numachi torünaãê üüûrü. Ngema tama naa üü taegü ngema nachumawa nagü na inü na tarague torü nachiû torü taküma nukümagü ngema chüêê pelazón (marü tagüma ta ngagü) Narü tuguma ta ngagü ngegüma amatür enéka nagütarüûnü tumarü tümaküma numachi guegüne, tumarü ínü nüküma ü numachi nama ta maû ngema tümaga ñemama tüû yakuza torü ianewa ngema torü pora nukumaû.

“Yiema ngeû maiyu magüta tanaa ngema pora ngema i maeûwa naanewa. Tana aû küûguma ngema pora wiía noêma deagü, ngema torü noê tüû ta muyegü, tana uguané küma tarüinü yíema chigü tama ina woka numachi na üyikü ngema tayé ” (…) “ngema torü Marü yíema maiyu nama poraênumachi nama chikueû yiema ngeèkü”, Ünãgükü Taüchina, wiíe pakü magütaka tana watâ ngema naûne i naane.

Umatüû: Ñaa ore namaã nüû niuchiga rü febrérugü tawemakü 2020, tomepüarü yüü naûpa narü wãtaûgu yíema üyeanegü yía paaãê rü ngúane rü yía Covid-19. Naûpa yíma namaã nüû niu daa yeeramaeû, Agenda Propia na nüû niu nachiûane Ünãgükü Taüchina (Cindy Amalec Laulate Castillo), teé inanawê inayangau yíema torü gucharüû rü ínananguchiêê yíema íanegü tatükãgü yía tomepüarü üyeane (Colombia, Brasil rü Perú), yíema to nanatoraûêê yía naane tana igüûne rü ngúane. "I cha na ümükü i cha uneta natoraüûgü inanagüü rü ngûêê yiema organizaciones sociales torü ngüêêgü insumügü rü na yaumare yiema torü meû maûka yiema ianegü ñaa Resguardo Aticoya", na ú ünãgükü na vía yaugarüû rü na uneta: "wiígü chorü familiama ta ügü tagawa (Tikuna) norü üyegü namaã nüû niugü torü meêmaka i torü meûka rü ínanairaãchi yía chieû Covid". Yía pakü maiyu nüü narüngûêê norü poraûma torü daugüka yima naüne ngêgümarüû naane rü  guûma ñuraüû maû chieûgü,ngêãû iyaumareû i, ñumã, nachawa yia to chieû yiema ngúane.