Yíema íraãküerüû Lourdes Firmino Araújo, Magütaka ni î, ta daigü tarü mêû maûka ka  para las ngeûgü rü yatüûgü maiyugüka rü nigü inaã yia íraãküeêrüû nawa nüû tomepüarü üyeane taküka: Brasil, Colombia y Perú. Yegumakürüwa wuíe buû chiî, Lourdes  noêwa  ta na ngu, ru ta ngûêê nüû ngeûgü tüma paãcchi arü Iraakü. Tümakã, yia na nayau yiema Maû yeeraãkü na meechi.

Ngîmaã norü namēma ngomüû, Lourdes tümarü napütüwe naneã nayaîã. Ta dau tumarü õchana, name arü tare taünekü ãaküû, ínayaüukuchi mea daa nachimüû. Nayaûêê torü taküma rü chíû naíneküka tatüka ta na ya nae nanekawa taküka  para ñumata wuigü nügüwa nana da ngûêê i ta oêê ñumata ngîû  i buû. Na ngêma tare ucapuwa ru yia  îpatawa Lourdesarü, nanangóoneêê rü wuíe meêrüû omü i nüna ngu beûtána yia. Lourdes i na u yie nae rü nguû na me, i na ûkueû rü ta na meêê türu buûchiga.

Ngîma norü taunekü 53, Lourdes Firmino Araújo na yau to cuarenta arü maû ngêgumarüû kuamã, norü naegüma iíraaküêêrü. Ngêgumarüû chorü taunekü takü arü tare, nawe wa cha û rü wií ãáaküûwa chorü noêma. Kuaãchírüû i na ngau wií naimena rü nakuwawa rü pechikaû nawa na ngêma rü ñuûchi daa nae i naga chorü noê i “ñuguakürica Chona ínü,  tama i ku dau  i ku irãûchi”. Wikana, yía noê na yau agumuku buûgue. “Nüû nayaükuchi togue  wuíe nawena i na dau nae dau”, ina u Lourdes norü kuãüûma. Ñema paããchi nüû nawe norü maû i norü namaû: nüû na kua i na ngeuka ngîmaûma turü taküma íraãküeêrüû îaneka.

Norü naetu waugüma, nayeê wau i na chaiêru ru nadaûne, Lourdes maiyu îane Magüta (Tikuna) niî nabu îane naega Santa Rosa, Perú. Norü naega takawa niî Purinare Ñairure i arükaka ni nniî. Na maû yia îane Umariaçu 2, Tabatinga, Brasil, nangaikamaûchi yia üyeane rü Colombia ru Perú. Arü taunekü takütu arü tare nachiga nawa na ngu wüigu õigüma, nakúmagü ru Napo, Perú. Wuíaarü taunekü ru nawena na ngîgü daa yatüma João Coelho Araújo, teémã notürü na ãáaküû manearü tare niî .

—“Noturü  cha û noêma yíe íraãküeêrüûka chorü nguka. Tüma niu rü  tümamaã i cha û chorü kuãkümûûka. Tüma niu tagawa ku dea naegüma i ku deataá õchanamagü i ru napütüwewa i ngêgumarüû  buû nnabuugü. Guû yima ukûē na ngemaû wií maû i rü maû wuíe ngeû íraãküeêrüû”.

Yiema noê tüna nananguûêē ru ínayaüukuchi i na nayaîã nüû õchanagü narü nachimüûwa, tana wuié norü naãpetünaã ngewaka buugü, ru nüû nakuã yinaüne  i tumarü ngûúneka dae nae. Ngumata tuma tanawe ngema norü ó chíûârü i rü üüûgü takümaka torü dauka ãaküû i torü íraãküeêrüû, namaã niu i naaure yiema nae i nüna naõchana nürü nüíra taüemakü maû.

Narü naãmegü daé Lourdes na yaü muûchi dûûgü torü bukügü i buûgü maiyugü magütaka, kukamagü, yowagü i toguegü îanenakagü, nûmaraû tomarüü duüûgü choügu rü Brasilka, ColombiakaiPerúka. Ngîükã, “nguûma tomagü ñoma i naane naakü tî îgü”, ngerüma yie nachiûaina dea naga. Ngemaka, na kua tomepüarü dea, taga (magüta, taga, portugués i tomarü dea duûga) nüû nanatauchaêê rü nayanguêê rümemaû norü purakü íraãküeêrüû îanewa torü dea naegüma na ngaikaûchi.

Yima Umariaçu 2, norü maû Lourdes inaügüû rü nangûêê norü ngãûwa ru nügütanüû i yíema ãáaküû ngeûgü. Ngêgumakürüû tama i na ûane i tama y na daunaegüû, tumarü îwa ngêma. Rü êûwakü, na aãrûa purakü îwaãrü, na yauchiru i na üwemü, i na Chibü norü Ngîtema, rü naaküma inataama. Rü yáuanekü, namaã nangau ñaa duüûgüma narü îaneka, (Guûma îane na faû wuíegü 8.28.2 maiyukaka Magüta) i Nuã iraū iãtüacüwana ū üanechica   nachica naãnakuwa na ngemá wií nachakü natü rü tatüka niî ta uneta wiegü rü 20 oraarü üyechigü ûgümare norü îanewa. Norna taé chonî ngaû, ngechi i chirimata, y orîgü takümaka ngêgumarüû orîgü techi i nachiregü naimena rü waira (asaí) na muûchi ngêmaane, ngêgumarüû orachagü, pamã, îtugü, uí (na ü túüemãe) rü ppoíma.i ta ûgüüanechica Nuã iraū iãtüacüwana ū i ta dau îpatagü dûûgüarü mürapewa rü cementoma, i na maû torù poraûma yi torü ngechaû (torü servicios deárü y energía) ngêgumarüû, na muûchi  ru tupauka tü nawe û rü  evangelización; Lourdes na u ñaa naane na yachigü cultoma paaãêãkü  tomepuarü tauneküma.

Yiema naane üyeaneka, ngema dueûgü na maû norü powamâ, norü naanema, norü tarma tama meûchi, narü ngegãchi to purakü gü Naküma ngêgumarüû íraãküeêrüû de distintos, üüû takümaka rü purakü naimaa. “Ngunecü a ngunekü ngêgumarüû  ta nguchaêê ”, na u Lourdes, “nua muûchi duêgü na maû norü poraûma, na ngêma duüûgü”.

Takümakagü daee ngeûgü maiyugü nawa ta torü omü tarü nachîûwa tõû tana yaugü  ngemaûka íraãküeêrüû, teegü ta na daugü daa müûchi taüemakü naûpa Mary omügüma. Ngîkã, torü taküma niî wií maû, norü kua nawena norüdea na ngemá wií înü magüta i torü înugü tarü naanegüka.

Lourdes ni u yoni nuü nguneûgü rü íraãküeêrüû niî taküma nüna na naããgü ñaa ngeûgü aeûgü dea naigü takümaka nuû narüngûêê norü napütüwe i norü naûne. Ngîma, ngêgumarüû, yia nguneûka buûchiga nüû ta â yiema naegü tu na tana ã nawemü i ta Che rü tarü naû.

—“Yiemagü íraãküeêrüû ta ügü üüû. Ngêgumarüû dea nairàma i ta toêê orawa na ngu niî buuchiga. Yikamaûra, tana daugü tamaãgüka i tama narü ôegü nachimüûma”.

Torü taküma na naõêê ngegüma daa entidades torü maûka torü ngêmaane inananu norü wii ore ngêgumarüû tarü ngeûgü maûgü ngaikama ngaûgüwa îanekuwa na ãáaküûgü nawa yiema üüûpataûwa. Notürü Lourdes, ngêma dau to ni î, norü ucapugüti ta deyu i nüna ta ngema. Yiema maûka ngãûchiûgu, na u, tama tona na aã i ae rü ngeûgü i “tama tüû na dau mea”.

—“Yoma i cha dau yie [íraaküêêruûgü] yiema tomarüü i dueû chóû, tuna aiya dea gâuchiüûma rüû í ngêína ükü narü nachipátü ñūmatáta torü taeru ína ngú. Ngêmaka ta yüû. Tama chorü choēûnî. Yemaétüwa, ñaa duturugü yatüûgü, tama na kua ñuguakü yíema ngeû tana ü rü pora i tama na kua tarü ngú i wuíe ngeû”.

Lourdes nachiga da u yía toõgü dau yíema tomarüü i duüû choûgü torü tokümagüma maiyúugü, i tona na û ngêgumata naküma ni î meû narü ngemaû da yatü i torü noêgü yane íraãküeêrüû, natürü rümumaeû yima üüûpataûgü tama ta na yau.

—“Torü taküma niî tarü tate naûta ta ngema ngêgüma wií ta bu îpatawa, ngêgümarüû niî tarü poraûma”.

Ngîma ta nu na dau ngêma ngau üüûpataû rama nu na ngechaû tarü ngunegü tumaküma ta iraãgügü, güüma ngupetüû, tuna uneta tuna wuía tama íragü yíma büe.

—“Yíma üüûpataû, ñema duturugü taûta tumarü ngunewa na ngugü napekügü tuma charaûgü na kügüû. Ngêma duturugü na ngearü aurêa”.

Ngêma kua Lourdes tu na á ngêma pora mea tuna na daüûka na ka nîa sea ngema íraãküeêrüûka taküma torü ngema na nawe ngêma purakü na úü güûküma ugü tumarü ianewagüchigü. Ngêgümarüû ta kua ta pasma na woegüngêma oré salud pública tama ni ta kua wií naküma na nguta gue.

Lourdes ni na ü güüma deãgükü aegaküma gü takümagüka numachi ngemaguûma, i guûgüma directibugüma ngêma ngutagueûgü îpatawa paegüne yíma dawepatawa ngauwa Tabatingawa, marü tan ngenagü tumaküma ngema ngeû maiyu. Ngeguma ña ya gü, ña taunekü, ta nawe na ugü papagü i íraãküeêrüû .

—“Nukuma rama cho kü nguê nachikawa ya buechica büegü irá güüwa ngêma yoü na na au Wiia taü ngeyaû ngüû, Nngemagü yoûna uguêtawama cha mê (…) yima tumapatawa ngemagü guema tumarü papá i tumamataguê, China ta naka ra pora yima íraãküeêrüû cha nawe cachikawa cha ngemaûka”.

Ngîma na ikuãüüû poraûguma Nurü purakü rü ngechaû takümagüka. Nuna na yunagü yíema mamagü ta naweî ta irakü tumapatawa rü üüûpataū, ñumanu ta uneta ngêma nachica i ta ira na bue mea na guûrüagüû, ngêmaû Napa ngema ta ngemaû ngeû tama ngetàwa ta ngema, ñuakü ngema üüûpataû ta ñema. Ngêmarüû, ñumagü î duturugü îpatawa îûgu paama tuna na chaugü tumarü küãwa numachi tumarü seguimientos ya naegü taputüweûe.

—“Ngema Umariaçu i Tabatinga ta porutagüe guûgüma wií íraãküeêrüû rü duturugüe, îpatawa rü îpatawa. Yíema üüûpataū Ngêgümarüû na ngêma duturugü rü íraãküeêrüû”.

Lourdes ta kugü nuakü meã ta purakü. Ngêma nguegü, daunagü na dawenû tuna moè na aü tupana û ngîma ñiküma mea tuna na dau nü nawa ngîma nguneûgü meû naetuma na ã, “tawena chomegü, nuetanií tu ma chicawa ngêma õõ ta bu mea”.

Yía ügü 5 de mayo de 2020, umukü conmemoración del Día Internacional íraãküeêrüû, yíema dierû naane de las Naciones Unidas (Unfpa no rü siglas niî inglés) na ûêêê ngêgumarüû ñoma nguneûgü  ngucharüû i nguanegü, yíemagü kuagü tory maûka daa muûchi nachiãnegü ngemagü ni ngu ããkú, “yiema íraãküeêrüû ta daûgü norü goû i poraûma namã ta nguêêûgü  yíema ngeêgü rü taunekü  na o, ngêgumarüû yeerama rü to mûma”.

Norü pora  íraãküeêrüû takümaka tama na ngêma i na oü ngêma nü îka tuna na dau yíema  naegü tumanegü tuna daü. Lourdes ruta purakü tuna kuaûka nüû na ñuraû na naküma yiema ngeûgü  rü yatüûgü ngema nügü inaã yía rü íraãküeêrüû yiema üyeanegü ngêma tomepü nachianegü tatüûgüka: Brasil, Colombia numachi Peruka. Norü deagü, ngêgümarüû norü wií purakü “poraû” ñuakü tawaku “tama na pénûgü”, ngêgüma aiküma na mea na í ta nua yíema diêrüû.

—“Ngêma chauka na nagü ngêma  cha û, tama cha na ü dièrüûka, chokarü na me tu ya nügué, tüma ya na aû ngêma ngechaû numachi tuna cha na aû ngêma nu cha küaû; doéma chiî choma nam cha pora, numachi choma nagü charü inû i ta ngugü arü dieêrüûka. Ñuma tüta nuegü ngetànüû, güema taûta toû na na ütanü, ngêma ru torü inü niî, numachi torü taküma niî”.

Ñumaûchima, Lourdes naeru wuía natügümü ianeka nama nagü ína ã íraãküeêrüû. Ngêma ngutagüé nama nawüiígü 145 duãtagü. Ngema na ngaûgüwa Umariaçu ta ngema naerü tare ngeûgü numachi wií yatüû. Toguegü tügü ta ngaugü kürü naanewa dearü natü arü machi, numachi tatüka wa Manaos.

—“Chokana daugü narü naeruka.yima tatükumü ñaa Manaos. Chorü inu chori choêû ngema ngû ta nawe tümarü pon arü taerû, ngêma no naka cha pora”.

Norü ügü  2020, ngemarüû ümükü yíema íraãküeêrüû rü nachiûanê tatüarü, Lourdes Manauwa cha ngêma ngegüma, iane taünewa nachiûanê, wiía ngema nuta ngau  íraãküeêrüû kuaêrû nama ni deagü paámachiga ta ãûka yíema íraãküeêrüû políticas de salud pública del gobierno nacional. Ngêgüma, niíkuaûta, ni maû ngêma poraû tanamã ngêgümata yíma presidente Jair Bolsonaro, ngema taü na tá poraûē naka kagü iane maiyutarüegü taküma takü ni na ngûû.

Ngêma pora nügüwe ãgüû, Lourdes Rüta kuarüû naka daüû ngoû na kuaüka ñaa chorü purakü yíema ianegüka (ngêgumarüû “torü nguêê  buchiga ngêgumarüû nascimento com íraaküküêêruû. “Ta bugumama ngêgumarüû íraãküeêrüû”, korigawa tücharü ngûê ngêma meeharüû. Naka cha wiíama íraãküeêrüû ) cha na ügü ngema ngutake ngeûgü i yatüûgu ngêma tomepü üyeanekama Tabatingawa (naküwa brasilerogü), ngêma Ditichawa (nagüma colombianowa)ñumachi güûne ianeguma yimane Peruwa.

—“Tana nguû nutaguegü tümamagü yíema meecharaã guegüma yíma iane naikanemagüma yíma taune es ianegüma. Yiemagü  toû ni ügü ngema taune ianewa norü purakü tama na kuagüchaû”.

Ngêma boü tümagawa, Lourdes namata na ugü tümarü â kuagü. Nuagütagü tuma yía ngemagü, guûgüma ngetüûgü na ta ûgü ngêmakü  û ngêmagü ta na maû torü purakü taküma maiyugütarü.

—“Ngêguma ju nuechigü na peî nümarü tacha maû. Ta ngema bue ngeû i tarü togü cha ta iné, ta nguyaûgü”.

Gêguma tümaé tu  daugü tuma akügüû, Katia Firminio, wiía tumataû, Lourdes tana yaku tumarü tumaê ngêma tumarü kua na ngêma ngewakaû muetagüû yíema ngêwakagüüû  ngêma maû meêcharaû mata kuaguüta ngêma ngeûgü maiyugüta. Katia ngîta nama nguê ngêma meêchãû marüta kua íraãküeêrüû.